Covid-19 kısıtlamalarıyla birlikte, artan izolasyonun yol açtığı yorgunluğu geçirmek için fazla alternatifin olmadığı, aynı mekanda uyuduğumuz, yaşadığımız ve çalıştığımız bu dönemde sosyal bir destek ağının ve arayabileceğimiz yakınların önemini daha iyi anlamaya başladık.
Sadece Amerika’da evcil hayvan sahiplenen kişilerin sayısı 11.38 milyonu geçmesi ve bu sayının artması bulunduğumuz pandemi döneminde tesadüf değil. İnsanlar geçmişten beri sosyal gruplar halinde yaşayan varlıklardır. Bu günümüzde de geçerliliğini koruyan, hayatta kalabilmek ve tehlikeden korunmak için olan bir içgüdü. Dolayısıyla, uzun süre yalnızlık hem fiziksel hem ruhsal sağlığı olumsuz etkilediği gibi, yorgunluğa ve bitkinliğine yol açabilir.
Massachusetts Teknoloji Enstitüsü tarafından yapılan araştırmaya göre, özellikle uzun süre, mecburen izolasyonda kalan insanların beyinlerinde açlığa da duyarlı olan nöronların aktifleştiği gözlemlendi (Tomova, L. et al., 2020). Araştırma, on saatten fazla yalnız bir şekilde ve hiç bir sosyal etkileşim kurmadan (sosyal medya, telefon, vb.) geçiren insanların, tıpkı uzun süre aç kalan kişilerde bu yoksunluğu gidermek için düşüncelerinin yemeğe kayması gibi, sosyal aktivitelere aşırı odaklandığını ortaya koyuyor.
İzolasyonun yol açtığı bitkinlik, yorgunluk ve stres çalışma hayatını, ister ofis, ister kabin, isterse kokpit olsun; işin sıralamasını, işleyişini ve verimini bozup düşürebilir. Çalıştığı ortam fark etmeksizin, her birey bu tür streslerden farklı düzeyde etkilenir. Özellikle son derece dayanıklı ve güçlü karakterlere sahip olan, hızlı aksiyon alan, ve baskılı durumlardan zor etkilenen pilotlar da, özel hayatta gelişen olumsuzluklar, pandemi nedeniyle azalan operasyonlar, bilinmeyen kaygısı ve bunların neden olduğu izolasyon yorgunluğunu deneyimleyebilir. Bu yüzden, en stresli mesleklerden olan pilotluk için de akran desteğinin önemini vurgulamakta fayda var (Bowles, Ursin & Picano, 2000).
Pilotlar, meslek grubu olarak, her ne kadar psikolojide “ayrıştırma” (compartmentalization/ kategorileştirme) olarak bilinen, yani uçuş performansını etkileyebilecek kişisel stres ve sorunları kokpite getirmeme konusunda uzman olsalar da, kokpit dışında bu streslerin birikmesi uçuş performansını etkileyebiliyor.
Amerikan Hava Kuvvetleri’nde uçuş doktoru olan Jay Neubauer (1999) yaptığı araştırmada, günlük streslerin aşırı bir şekilde ayrıştırılıp, yokmuş gibi davranılması bu ayrıştırma yetkinliğini etkileyip azalttığı gibi, kümülatif stres ve yorgunluğa neden olup hata yapma oranını da artırdığını belirtiyor (Young, 2008). Federal Havacılık İdaresi (FAA) tarafından yapılan bir anket araştırması ise, pilotların büyük çoğunluğunun iş hayatı dışında veya gündelik hayatta deneyimledikleri stresin işlerine ve uçuş performanslarına yansıdığını belirtiyor. Bu stres ve olumsuz düşünceler özellikle uçuşun düşük iş yükü olan safhalarında belirginleşiyor (Fiedler, Della Rocco, Schroeder, & Nguyen, 2000). Bunun temel nedeni, akut stresin dikkat ve problem çözme gibi bilişsel becerileri etkilemesi (Young, 2008). Özellikle bastırılan olumsuz düşünceler, sürekli olarak durumu düşünmemek için efor harcanması, karar-verme kapasitesini de etkiliyor (Klein & Boals, 2001). Bu da neticede daha fazla bilişsel fonksiyonun kullanılmasını gerektirip, daha çok bilişsel yüklenmeye ve çıkmaz bir döngüye yol açabiliyor (Klein, 1995).
Bu tür günlük ruh halini ve sağlığı etkileyen faktörler herkesle paylaşılmadığı gibi, çalışma ortamında da açmak zor olabilir. Bu durumlarda, benzer rol ve birikime sahip, benzer durumlardan kendi de geçmiş insanlarla konuşmak kişilere başka bir bakış açısı kazandırmayı sağladığı gibi, daha güvenli ve yalnız olmadığını da hissettirebilir.
Akran Destek Programının Önemi ve Amacı
Akran Destek Programlarının (ADP) önemi burada devreye giriyor. Akran destek programları, kısaca “kişisel, sosyal ve diğer konularda akranlarına yardım etmeleri için aynı pozisyon, birikim ve rollere sahip seçilen kişilerin, yardım becerileri ile ilgili eğitim gördükleri ve sonrasında destek sundukları bir süreç” olarak tanımlanabilir (Myrick, Highland, ve Sabella, 1995). Akranlar genelde çalışma arkadaşlarının değer ve güven duyduğu; duygularını ve hislerini aynı pozisyonda bulunan başka insanlarla paylaşmaktan çekinmeyen ve dinleyen kişilerden oluşur (Bor, 2017).
1970 yılından beri Amerika ve Avrupa’da aktif olarak bulunan Akran Destek Programları, 2015 yılında meydana gelen Germanwings kazasından sonra, EASA çalışma grubundan çıkan önerilere göre, tüm ticari havayollarında kurulmasına karar verildi. Temmuz 2018’de EASA’nın “(EU) 2020/1042” regülasyonlarında yer alan bu karar ile ticari havayollarında 14 Şubat 2021’den itibaren kurulması gereken bu destek programları ilk etapta pilotları kapsıyor. Bu programların temel amacı kişinin lisans kaybetme korkusu olmaksızın, güvenli bir ortamda, eğitimli pilotlar tarafından destek talebinde bulunması ve almasıdır. Bu yapı tamamen adil kültür (just culture) ilkelerine dayanır, önyargı, ceza veya yaptırımdan uzak ve herkes tarafından erişilebilirdir.
Uçucu ekipte yer alan kişinin, kendisini ve sağlığını etkileyen durum ile başa çıkması, farkına varması ve önlemeye yardımcı olması için, desteğe erişim sağlar ve böylece aslında kurum içindeki emniyeti artırmayı da amaçlar. İnsanlar önyargı, raporlanma ve ceza korkusu olmadığını bildikleri ortamlarda daha korkusuz oldukları gibi, güvene dayalı daha sağlam bir bağ kurarlar.
Programın planlanması, yapılandırılması ve yürümesi için önemli olan nokta, programın tamamen şirket yönetimden bağımsız, pilotlar tarafından ve pilotlar için yapıldığını vurgulamaktır. Aslında bu sistem farklı çarklardan oluşan bir bütün gibi düşünülebilir, sistemin temelini adil kültür oluşturur, kurum yönetiminin bağımsız desteği ve çalışanların güven duyup katılması da diğer çarklardır. Akran destek programının işlemesi için ise tüm çarkların sorunsuz bir şekilde çalışması gerekir, ancak böyle bir sistem istenen etkiyi gösterir. Amaç, adil kültür temelli, proaktif ve her pilotun erişebileceği bağımsız bir yapı oluşturmaktır. Programın temel yapı taşı gizlilik ilkesidir ve ADP’nin her alanında bulunan kişileri (akran, psikolog, vb.) kapsar.
Bu tür günlük ruh halini ve sağlığı etkileyen faktörler herkesle paylaşılmadığı gibi, çalışma ortamında da açmak zor olabilir. Bu durumlarda, benzer rol ve birikime sahip, benzer durumlardan kendi de geçmiş insanlarla konuşmak kişilere başka bir bakış açısı kazandırmayı sağladığı gibi, daha güvenli ve yalnız olmadığını da hissettirebilir.
Akranın Rolü ve Destek Süreci
Özellikle bulunduğumuz Covid-19 döneminde, pandeminin havacılıkta oluşturduğu etkilerle birlikte, bu tür konular uçucu ekiplerde artan strese ve bu stresi yanlarında uçuşa götürmelerine sebep olabiliyor. ADP’nın amacı pilotlara kendileri gibi olan ve onların bakış açısını anlayan akranlarıyla, bunları paylaşabilecekleri güvenilir bir platforma erişim sunmaktır. ADP’nın kapsadığı konular kurumlar arası değişiklik gösterse de, temelinde;
İş ve mesleki yaşam tarzına bağlı sorunlar (yorgunluk, uykusuzluk, iş yoğunluğuna bağlı aileden uzak olma vb.),
Eğitim, performans, sınav kaygısı,
Finansal baskı, iş kaygısı,
CRM problemleri,
Ailevi problemler (boşanma, yas, ilişki problemleri vb.),
Alkol ve madde bağımlığı,
Psiko-sosyal destek,
Kaza ve kırım sonrası destek gibi konuları kapsar.
Akran danışmanlığı profesyonel anlamda tanımlanan psikolojik danışma, acil durum tedavisi veya terapi sürecini kastetmediğini önemle vurgulanmalıdır. Eğitim alan kişilerin birer amatör psikolojik danışman ya da psikoterapist olmadıklarını, psikoloji alanında eğitimli ve uzmanlaşan profesyonellerin yerini alamayacaklarını, fakat yardım hizmetlerinin bir parçası olabileceklerini belirtmekte fayda var. Akranlar mentör kavramına daha yakın bir görev üstlenir, kişilerin sorunlarını dinler ve destek verirler. Buna ek olarak, akranlar alanında uzman psikolog ve psikiyatrlar tarafından verilen eğitim sonrasında bu gönüllü görevlerine başlarlar.
Etkili bir ADP şirket yönetiminden tamamen bağımsız olmalıdır. Bunun için programın kendi uzman kurulu bulunur. Bu kurulda akranlar, psikolog, diğer departmanlardan ve gerekirse dışarıdan danışmanlık sağlayan bir kurum veya vakıftan kişiler yer alabilir.
Akran destek programlarına başvuru anonim bir şekilde, online veya telefon yolu ile yapılabilir. Başvuru yapıldıktan sonra akranlar tarafından telefonla aranan pilota destek sağlarlar. Bu destek bir görüşme sonrasında sonlanabileceği gibi birkaç telefon konuşması da yapılabilir. Tamamen duruma ve olaya bağlı değişen bu görüşme süresinde akran olayla baş edemediğini düşündüğünde kişiyi profesyonel uzman desteğine yönlendirebilir.
En önemli husus, emniyeti tehlikeye atan bir durum olmadığı sürece, gizlilik ilkesini mutlak olarak korumaktır. Dolayısıyla, akran ve pilot arasında konuşulan hiçbir bilgi (isim, notlar, rapor vb.) saklanmaz veya başkaları ile paylaşılamaz. Paylaşılabilecek tek bilgi programın kuruluna sunulan istatistik verilerdir. Ayrıca, destek süreci boyunca akranların istedikleri zaman danışacakları havacılık alanında uzman psikolog veya sağlık çalışanları bulunur. Bu özellikle akranların kendi sınırlarını aşmamaları ve ruhsal sağlıklarını korumaları açısından önemlidir.
Almanya ve Hollanda’da yıllardır bulunan destek programları bu yapıların, doğru bir şekilde yürüdüğünde, özellikle kaygı ve stres sorunları için başvuran pilotlarda, %85-95 arasında başarı gösterdiği görülmüştür. Almanya’da 1994 yılında kurulan Stiftung Mayday’ın yayınladığı sayılar göz önünde bulundurulduğunda, sadece 2018 yılında yaklaşık sekizyüz pilot programa başvurmuş. Bu başvuruların %90’ı tek seferlik telefon görüşmeleri veya vakalar olmuştur. En sık başvurulan konular arasında; uykusuzluk, sağlık sorunları, psikolojik sorunlar, evlilik, çocuk, ayrılık gibi ailevi nedenler ve uçakta yaşanan ölüm vakaları yer alıyor. Başvuran bu kişilerin 80%i kendilerini zor zamanda destekleyen ve mentör eden birilerine ihtiyaç duyduklarını belirtiyorlar. Dolayısıyla, akranların görevinin, meslektaşlarının bulundukları durumla başa çıkmaları, fark etmeleri ve sorunlarını önlemeye yardımcı olmaları için samimiyetle dinlemek ve destek vermek olduğu görülüyor.
Bu doğrultuda, Avrupa’daki akran destek programları tarafından yayınlanan yukarıdaki veriler, bu programların pilotlara kişisel olarak, uçuş performanslarına ve uçuş emniyetine sağladığı faydayı destekler nitelikte. Bulunduğumuz bu zorlu dönemle sınırlı olmamakla birlikte, Türkiye'de de erişilebilir, gizlilik kuralları ve adil kültür ilkelerine bağlı kalarak destek sunan pilot akran destek programlarının kurulmasının önemini belirtmekte fayda var.
Referanslar
Bor, R. Pilot Mental Health Assessment and Support: A Practitioner's Guide. 2017.
Bowles, S., Ursin, H., & Picano, J. (2000). Aircrew perceived stress: Examining crew performance, crew position and captains personality. Aviation, Space, and Environmental Medicine, 71, 1093-1097.
EASA (EU) 2020/1042 https://eur-lex.europa.eu/legalcontent/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX%3A32018R1042&from=EN
Fiedler, E.R., Della Rocco, P.S., Schroeder, D.J., & Nguyen, K. (2000). The relationship between aviator’s home-based stress to work stress and self-perceived performance. DOT/FAA/AM-00/32. Oklahoma City, Oklahoma, US.: U.S. Federal Aviation Administration (FAA) Civil Aeromedical Institute (CAMI; now the Civil Aerospace Medical Institute), 1-7.
Klein, K. (1995). Life-stress and performance impairment: The role of off-task thinking. In Proceedings of the Human Factors and Ergonomics Society 39th Annual Meeting, 873-877.
Klein, K. & Boals, A. (2001). The relationship of life event stress and working memory capacity. Applied Cognitive Psychology, 15, 565-579.
Leigh-Hunt, N. et al. (2017). An overview of systematic reviews on the public health consequences of social isolation and loneliness. Public Health 152, 157–171.
Myrick, R. D., Highland, W. H., & Sabella, R. A. (1995). Peer helpers and perceived effectiveness. Elementary School Guidance & Counseling, 29(4), 278–288.
Neubauer, J.C. (1999). Stress and the normal aviator. Flying Safety, June, 10-11.
Tomova, L., Wang, K.L., Thompson, T. et al. (2020). Acute social isolation evokes midbrain craving responses similar to hunger. Nat Neuroscience 23, 1597–1605.
Young, J. (2008). The effects of life-stress on pilot performance, Moffett Field, CA National Aeronautics and Space Administration, Ames Research Center.
Fotograf: https://thepointsguy.com/2018/01/video-777-landing-new-york-city/